Hậu quả pháp lí khi hợp đồng vô hiệu.

Hợp đồng dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các bên kể từ thời điểm xác lập. Khi hợp đồng vô hiệu, các bên tham gia ký kết, thực hiện hợp đồng có nghĩa vụ khôi phục tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật, các bên tiến hành quy đổi giá trị hiện vật thành giá trị bằng tiền tương đương để hoàn trả. Hợp đồng dân sự là một dạng cụ thể của giao dịch dân sự, vì thế hậu quả pháp lí của hợp đồng dân sự tuân theo quy định BLDS năm 2015:

            "Điều 131: Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu

1. Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập.

2. Khi giao dịch dân sự vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận.

Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật thì trị giá thành tiền để hoàn trả.

3. Bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó.

4. Bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường.

5. Việc giải quyết hậu quả của giao dịch dân sự vô hiệu liên quan đến quyền nhân thân do Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định."

Đối với trường hợp hợp đồng vô hiệu do có đối tượng không thể thực hiện được hợp đồng dân sự, Điều 408 BLDS năm 2015 quy định như sau:

"1. Trường hợp ngay từ khi giao kết, hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được thì hợp đồng này bị vô hiệu.

2. Trường hợp khi giao kết hợp đồng mà một bên biết hoặc phải biết về việc hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được nhưng không thông báo cho bên kia biết nên bên kia đã giao kết hợp đồng thì phải bồi thường thiệt hại cho bên kia, trừ trường hợp bên kia biết hoặc phải biết về việc hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được.

3. Quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều này cũng được áp dụng đối với trường hợp hợp đồng có một hoặc nhiều phần đối tượng không thể thực hiện được nhưng phần còn lại của hợp đồng vẫn có hiệu lực." 

Hợp đồng dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự của các bên từ thời điểm hợp đồng dân sự vô hiệu không kể đã thực hiện hợp đồng, thực hiện một phần hay hợp đồng chưa được thực hiện. Do vậy, để khôi phục lại ban đầu, các bên có nghĩa vụ hoàn trả lại những gì đã nhận trong hợp đồng. Khôi phục lại tình trạng ban đầu được hiểu là quay lại thời điểm các bên tham gia ký kết hợp đồng ban đầu, chưa thực hiện giao dịch trong hợp đồng. Vấn đề hoàn trả cho nhau những gì đã nhận khi hợp đồng vô hiệu có thể là hoàn trả song phương (hai bên đều thực hiện hoàn trả những gì đã nhận cho bên kia) hoặc hoàn trả đơn phương (một bên được hoàn trả lại tài sản đã giao dịch, còn tài sản giao dịch của bên kia bị tịch thu xung công quỹ). Thêm vào đó, khi đối tượng của hợp đồng dân sự là vật, các bên đã trao đổi, sử dụng thì khi hợp đồng dân sự vô hiệu, các bên có nghĩa vụ hoàn trả lại vật đã trao đổi, chiếm hữu đó. Đây là phương thức hữu hiệu giúp các bên giải quyết tình trạng hợp đồng vô hiệu.

Tuy nhiên, trên thực tế, không phải mọi trường hợp các bên không hoàn trả đầy đủ hoặc chính xác những gì đã nhận, bởi, nhiều trường hợp đối tượng của hợp đồng được các bên mang ra giao dịch, trao đổi không còn nguyên giá trị ban đầu. Những gì các bên đã giao dịch trong hợp đồng trước đó có thể bị hao mòn tự nhiên do yếu tố môi trường, xã hội hoặc trong quá trình quản lý, chiếm hữu, các bên đã sử dụng và khai thác dẫn tới làm giảm hoặc sai lệch giá trị của đối tượng đó. Do vậy, vấn đề hoàn trả những gì đã nhận được đánh giá là tương đối khó khăn, phức tạp, thậm chí không thể thực hiện được. Dự liệu được trường hợp này, Nhà làm Luật đã quy định đối với trường hợp không thể hoàn trả được, các bên có thể quy đổi thành tiền tương ứng giá trị của vật đã giao dịch. Đây là cách thức bồi thường thiệt hại đối với hợp đồng dân sự bị vô hiệu. 

Cần lưu ý một số đặc điểm khi xử lý tình trạng hợp đồng dân sự vô hiệu, như sau:

Thứ nhất, bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó. Ví dụ như A mua xe của B để thực hiện cho thuê thu lợi nhuận và không phải thực hiện thủ tục đăng ký quyền sở hữu tài sản. Tuy nhiên, do hợp đồng mua bán xe này giữa A và B bị vô hiệu nên A phải hoàn trả xe cho B. Trường hợp này, A đương nhiên không phải hoàn trả phần lợi nhuận (chính là phần hoa lợi, lợi tức) đã thu được từ hợp đồng mua bán xe này.

Thứ hai, bên có lỗi sẽ phải thực hiện bồi thường thiệt hại. Bên có lỗi dẫn đến hợp đồng vô hiệu có thể là bên lừa dối, đe dọa, cưỡng ép bên kia xác lập hợp đồng dân sự.... Đối với trường hợp này, bên có lỗi phải thực hiện bồi thường thiệt hại cho bên còn lại. Đối với trường hợp hợp đồng dân sự vô hiệu do một bên biết hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được, khi giao kết hợp đồng, có một bên biết nhưng không thông báo cho bên kia biết dẫn tới bên kia vẫn tiến hành giao kết hợp đồng (trừ trường hợp bên kia biết hoặc phải biết về việc hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được) thì đương nhiên bên có lỗi phải thực hiện nghĩa vụ bồi thường thiệt hại do hợp đồng dân sự vô hiệu. Ở đây, cần xem xét tới yếu tố biết hoặc không biết về việc một bên không thể thực hiện được nhưng vẫn không thông báo khiến hợp đồng dân sự vẫn được xác lập. 

BLDS năm 2015 bên cạnh quy định việc bảo vệ quyền tài sản còn bảo vệ quyền nhân thân cho các chủ thể trong hợp đồng dân sự. Quyền nhân thân được BLDS năm 2015 và các văn bản pháp luật liên quan như Luật Sở hữu trí tuệ,... đảm bảo quyền nhân thân của chủ thể.

Mục đích Nhà nước quy định hậu quả pháp lý này là nhằm đảm bảo công bằng cho các bên tham gia hợp đồng vô hiệu, khắc phục tối ưu nhất những tổn thất trong trao đổi, thực hiện hợp đồng dân sự. Đồng thời, mang tính răn đe, giải quyết các tình trạng vi phạm của bên có lỗi trong hợp đồng dẫn tới hợp đồng bị vô hiệu, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bên bị thiệt hại từ hợp đồng. Đây là điều khoản có bản chất đền bù, khắc phục hậu quả do hợp đồng vô hiệu, không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các bên trong hợp đồng.

Luật Hoàng Anh