Khái niệm tội phạm theo quy định tại bộ luật hình sự năm 2015?

1. Tội phạm có thể coi là chế định thiết yếu, mang tính “xương sống” của Bộ luật hình sự, mọi chế định được quy định trong Bộ luật hình sự đều xoay quanh khái niệm “Tội phạm”. Nội dung của khái niệm tội phạm đã “thể hiện một cách rõ nét bản chất giai cấp, các đặc điểm chính trị xã hội cũng như những đặc điểm pháp lý của luật hình sự”. Đồng thời nó còn được xem như là điều kiện cần thiết có tính nguyên tắc để giới hạn giữa tội phạm và không phải tội phạm, giữa trách nhiệm hình sự và những trách nhiệm pháp lý khác.

2. Điều 8 Bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017 (sau đây gọi tắt là “BLHS”) quy định về khái niệm tội phạm, như sau:

”1. Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật Hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự hoặc pháp nhân thương mại thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm quyền con người, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa mà theo quy định của Bộ luật này phải bị xử lý hình sự.

2. Những hành vi tuy có dấu hiệu của tội phạm nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể thì không phải là tội phạm và được xử lý bằng các biện pháp khác.”

3. Như vậy, có thể hiểu ngắn gọn, tội phạm là những hành vi gây nguy hiểm cho xã hội được quy định cụ thể trong Bộ luật hình sự, do các chủ thể có đủ năng lực trách nhiệm hình sự gây ra và bị xử lý hình sự theo quy định của BLHS.

4. So với khái niệm tội phạm được định nghĩa tại Bộ luật hình sự năm 1999, khái niệm tội phạm của BLHS đã mở rộng hơn, với nhiều điểm tiến bộ, cụ thể như sau:

Thứ nhất, về chủ thể chịu trách nhiệm hình sự: BLHS đã mở rộng thêm chủ thể phải chịu trách nhiệm hình sự, nếu như trước đây, Bộ luật hình sự năm 1999 chỉ quy định về “người có năng lực trách nhiệm hình sự” phải chịu trách nhiệm hình sự đối với các hành vi nguy hiểm cho xã hội do mình gây ra được quy định trong Bộ luật hình sự. Đến nay, Bộ luật hình sự mới đã bổ sung quy định trách nhiệm hình sự “pháp nhân thương mại”. Đối với pháp nhân thương mại phạm tội, chỉ áp dụng đối với 33 tội đặc thù (Quy định về phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại tại Điều 76 Bộ luật hình sự 2015) trong phần “Các tội phạm” được quy định tại BLHS.

Thứ hai, có thể nhận thấy, việc quy định tính phải chịu hình phạt trong khái niệm tội phạm là một điểm mới, được coi là một điểm tiến bộ. Như đã phân tích, tội phạm là hành vi có tính nguy hiểm cho xã hội, xâm phạm tới các quan hệ xã hội mà pháp luật hình sự bảo vệ. Chỉ có hành vi phạm tội mới phải chịu biện pháp trách nhiệm là hình phạt, không có tội phạm thì cũng không có hình phạt. Trong phần “các tội phạm”của BLHS, bằng việc nêu hành vi nào là tội phạm thì các Nhà làm luật cũng quy định rõ mức hình phạt cụ thể kèm theo để áp dụng đối với từng trường hợp phạm tội cụ thể. Điều này cho thấy việc khái quát về “tính phải chịu hình phạt” trong khái niệm tội phạm theo quy định tại Bộ luật hình sự 2015 đã thể hiện rõ bản chất của tội phạm là nguy hiểm cho xã hội, là loại vi phạm pháp luật nghiêm trọng nhất và bị xử lý bằng những hình phạt thích đáng nhất.

Thứ ba, về việc tách phân loại tội phạm thành một điều Luật riêng, độc lập: Về nguyên tắc, khái niệm tội phạm chỉ bao gồm những đặc điểm chung, đặc trung và điển hình đối với bất kỳ loại tội phạm nào. Việc gộp phân loại tội phạm tại Khoản 2, 3 Điều 8 Bộ luật hình sự năm 1999 đã làm mất đi tính khái quát đối với khái niệm tội phạm. Bởi lẽ, việc phân loại tội phạm thành các tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, tội rất nghiêm trọng và tội đặc biệt nghiêm trọng là cụ thể hóa các loại tội phạm nói chung. Về bản chất, đó là sự phân loại trong một khái niệm, không phải là khái niệm. Do vậy, việc BLHS mới quy định riêng về việc phân loại tội phạm là hoàn toàn phù hợp đối với nguyên tắc chung.

Tóm lại, khái niệm tội phạm theo quy định tại Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 đã kế thừa tốt tinh thần khái niệm tội phạm theo quy định của Bộ luật hình sự 1999 cùng với nhiều điểm mới và tiến bộ, bao gồm những đặc điểm chính sau: “tính nguy hiểm cho xã hội”, “tính được quy định trong bộ luật hình sự”, “tính có lỗi”, “do người có trách nhiệm hình sự gây ra”, “tính phải chịu hình phạt”. Nhìn chung, đây là một khái niệm có tính định hướng cao, tạo sự thống nhất, dễ áp dụng trong thực tiễn.

Luật Hoàng Anh