Nguyên tắc thẩm phán, hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật được quy định như thế nào trong Bộ luật tố tụng hình sự 2015?

Hoạt động xét xử của Tòa án là biểu hiện tập trung nhất của quyền lực tư pháp. Kết quả xét xử thể hiện nền công lý, sự bình đẳng, công bằng trong tất cả mọi công dân và cũng là thể hiện chất lượng hoạt động và uy tín của hệ thống tư pháp, là cán cân công lý. Xuất phát từ bản chất của hoạt động tư pháp mà Tòa án là trung tâm của việc thực hiện và xét xử là hoạt động trọng tâm, đòi hỏi việc xét xử phải bảo đảm tính độc lập chính vì vậy, nguyên tắc độc lập xét xử được coi là tiền đề nền tảng của hoạt động tư pháp trong nhà nước pháp quyền, là bảo đảm quan trọng cho việc xét xử được bình đẳng, dân chủ, khách quan.

1. Cơ sở pháp lý

Căn cứ Điều 23 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (BLTTHS) tuân thủ pháp luật về nguyên tắc Thấm phán, Hội thẩm xét xử độc lập, chỉ tuân theo pháp luật được quy định như sau:

“Điều 23. Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật

Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm.

Cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm dưới bất kỳ hình thức nào thì tùy tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của luật.”

2. Một số khái niệm

 “Độc lập”: Theo Từ điển Tiếng Việt, “độc lập” có nghĩa là tự mình tồn tại, hoạt động không nương tựa hoặc phụ thuộc vào bất cứ ai, tự mình hoạt động độc lập. Như vậy, có thể hiểu khái quát, nguyên tắc này đề cao tính tự chủ, tự quyết định của những người nằm trong hội đồng xét xử một phiên tòa khi họ đưa ra phán quyết cuối cùng, tuyên một người là có tội hay vô tội.

“ Chỉ tuân theo pháp luật”: có nghĩa là mọi hoạt động của hội đồng xét xử tại phiên tòa chỉ dựa trên một căn cứ duy nhất là những quy định của pháp luật hiện hành liên quan đến trình tự thủ tục, nội dung, cách thức giải quyết vụ án. Ngoài ra, hội đồng xét xử không được tự minh dựa vào các căn cứ nào khác ngoài những căn cứ mà Bộ luật cho phép.

3. Nội dung nguyên tắc Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật

Đây là một trong những nguyên tắc quan trọng trong hoạt động tố tụng hình sự là bảo đảm việc xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Khoản 2 Điều 103 Hiến pháp 2013 đã quy định: “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm” và được Bộ luật TTHS 2015 cụ thể hóa tại Điều luật này. Nguyên tắc này đảm bảo cho hoạt động của Thẩm phán và Hội thẩm được tiến hành một cách độc lập kể từ ngày thụ lý vụ án cho đến khi kết thúc việc xét xử. Ngoài ra, nguyên tắc này cũng đề cao trách nhiệm độc lập, tự chủ của thẩm phán và hội thẩm, cụ thể độc lập trong việc nghiên cứu hồ sơ, trong việc xem xét, đánh giá chứng cứ, từ đó đưa ra những nhận định, đánh giá, kết luận mà không phụ thuộc vào các thành viên khác trong HĐXX. Ngoài ra, sự độc lập trong xét xử của thẩm phán và hội thẩm còn được thể hiện trong quan hệ giữa các cấp xét xử đó là: Tòa án cấp trên không được đưa ra những gợi ý, áp đặt đường lối xét xử hay quyết định đối với Tòa án cấp dưới.

Việc tuân thủ theo pháp luật thể hiện khi xét xử, Thẩm phán và Hội thẩm phải tuân thủ và dựa vào những quy định của pháp luật để giải quyết vụ án, không thể chủ quan, tùy tiện khi áp dụng pháp luật để trên cơ sở đó, Thẩm phán và Hội thẩm xem xét đối chiếu với sự việc đã xảy ra và đưa ra phán quyết phù hợp, chính xác với diễn biến vụ việc.

Khi xét xử Thẩm phán và Hội thẩm không bị tác động hay bị phụ thuộc vào sự chủ đạo của cơ quan, tổ chức hoặc lệ thuộc vào những ý kiến can thiệp vào việc xét xử của bất cứ cá nhân nào. Không một cơ quan, tổ chức nào, không một cá nhân nào có quyền can thiệp, tác động vào hoạt động xét xử của Thẩm phán và hội thẩm. Hành vi can thiệp của các cơ quan, tổ chức cá nhân dưới bất kỳ hình thức nào thì tùy vào tính chất, mức độ vi phạm mà sẽ bị xử lý theo đúng quy định của pháp luật.

Tuy nhiên, thẩm phán và hội thẩm xét xử độc lập không có nghĩa là việc xét xử của họ không chịu sự kiểm tra, giám sát. Theo quy định của pháp luật, Tòa án cấp trên có quyền thẩm tra những bản án, quyết định của Tòa án cấp dưới và hủy bỏ chứng cứ trong trường hợp trái pháp luật hoặc không có cơ sở đúng đắn. Thẩm phán và Hội thẩm xét xử độc lập nhưng phải tuân theo pháp luật, không được xét xử tùy tiện. Hoạt động của thẩm phán và hội thẩm có mối liên hệ thống nhất với nhau. “Độc lập” và “Chỉ tuân theo pháp luật” là hai nội dung có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. “Độc lập” là điều kiện cần thiết để thẩm phán và hội thẩm khi xét xử chỉ tuân theo pháp luật, còn “tuân theo pháp luật” là cơ sở không thể thiếu để thẩm phán và hội thẩm độc lập khi xét xử. Mối quan hệ này có tính chất chi phối, ràng buộc lẫn nhau. Nếu chỉ “độc lập” mà không “tuân theo pháp luật” thì dễ dẫn đến xét xử tùy tiện, chủ quan, độc đoán.

So với Điều 16 BLTTHS năm 2003, Điều 23 BLTTHS năm 2015 đã bổ sung nội dung “Nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm. Cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm dưới bất kỳ hình thức nào thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của Luật” cho phù hợp với Hiến pháp 2013 đồng thời để tạo cơ sở pháp lý đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán và Hội thẩm.

Từ đó, ta thấy nguyên tắc “Thẩm phán, hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” cùng với các nguyên tắc cơ bản khác của luật tố tụng hình sự góp phần vào việc đảm bảo cho quá trình tiến hành tố tụng được thực hiện một cách hiệu quả nhất. Nguyên tắc này là căn cứ giúp cho tòa án làm tốt các chức năng xét xử của mình theo quy định của pháp luật, đồng thời đề cao trách nhiệm của thẩm phán và hội thẩm. Nó khẳng định “độc lập” và “chỉ tuân theo pháp luật” là hai yếu tố quan trọng, có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Độc lập là điều kiện cần thiết để thẩm phán và hội thẩm khi xét xử chỉ tuân theo pháp luật. Ngược lại, tuân theo pháp luật lại là cơ sở không thể thiếu để đảm bảo tính độc lập tại phiên tòa.  Mối quan hệ này là ràng buộc, nếu chỉ độc lập mà không tuân thủ đúng theo các quy định của pháp luật về tố tụng hình sự thì dễ dẫn đến tình trạng xét xử tùy tiện, độc đoán. Nguyên tắc này không chỉ xác định độc lập và chỉ tuân theo pháp luật là yếu tố cơ bản điều chỉnh hoạt động của hội đồng xét xử mà còn thể hiện rõ nghĩa vụ của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc tuyệt đối tôn trọng hoạt động này. Mọi hành vi can thiệp, gây ảnh hưởng tới việc xét xử công khai, đúng đắn, hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân dưới bất kì hình thức nào, tùy tính chất, mức độ vi phạm sẽ bị xử lý kỉ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của luật. Đây là nội dung mới được đưa vào nguyên tắc, thể hiện rõ quan điểm của nhà nước ta trong việc nâng cao tính độc lập của tòa án.

Luật Hoàng Anh