Các nguyên tắc sử dụng lao động chưa thành niên là gì?

Người sử dụng lao động khi sử dụng lao động chưa thành niên phải thực hiện theo các nguyên tắc nhất định. Đó là những nguyên tắc gì? Sau đây Luật Hoàng Anh xin trình bày về vấn đề này.

Căn cứ pháp lý

- Bộ luật lao động số 45/2019/QH14 ngày 20/11/2019 ( Bộ luật lao động 2019)

- Thông tư số 09/2020/TT-BLĐTBXH của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Bộ luật Lao động về lao động chưa thành niên.

Khái niệm người lao động chưa thành niên

Theo Khoản 1 Điều 143 Bộ luật lao động năm 2019:

Lao động chưa thành niên là người lao động chưa đủ 18 tuổi.

Quy định này phù hợp với các quy định của tại Khoản 1 Điều 21 Bộ luật dân sự năm 2015: “Người chưa thành niên là người chưa đủ mười tám tuổi.” Cũng theo Bộ luật dân sự năm 2015 tại khoản 1 điều 20, người thành niên là người từ đủ 18 tuổi trở lên. Vậy, lao động chưa thành niên là lao động chưa trưởng thành, chưa có đủ khả năng về thể chất và năng lực trí tuệ ổn định như người trưởng thành. Trong đó, những người từ đủ 6 tuổi đến đủ 18 tuổi được coi là những người có năng lực hành vi dân sự chưa đầy đủ. Tuy nhiên, Bộ luật lao động năm 2019 không có quy định về độ tuổi thấp để tham gia lao động cho người chưa thành niên, tức là, kể cả người dưới 6 tuổi cũng có thể trở thành người lao động chưa thành niên.

Lao động chưa thành niên được chia ra thành 3 nhóm:

Nhóm 1: Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi

Nhóm 2: Người từ đủ 13 tuổi đến chưa đủ 15 tuổi

Nhóm 3: Người dưới 13 tuổi

Từng nhóm lao động ở các độ tuổi khác nhau thì mức độ công việc các lao động chưa thành niên được tham gia là khác nhau.

Đặc điểm của người lao động chưa thành niên

- Thứ nhất, dấu hiệu dễ nhận diện nhất là độ tuổi của lao động chưa đủ 18 tuổi. Đây là độ tuổi đang hình thành nhân cách, chưa phát triển toàn diện về thể lực, trí lực đáp ứng yêu cầu về nhận thức và điều khiển hành vi cũng như khả năng tham gia tất cả các quan hệ lao động. Trong sự phát triển tự nhiên, nhóm đối tượng này sẽ trở thành những lao động thành niên trong tương lai, những nhân tố lao động chính trong xã hội, vì vậy, ngoài sự đảm bảo quyền lao động trong giới hạn cần thiết, sự điều chỉnh của pháp luật còn nhằm mục tiêu phát triển, bồi dưỡng, nâng cao năng lực lao động cho đối tượng này.

- Thứ hai, về sức khoẻ, thể trạng của người chưa thành niên tiếp cận gần tương đương với người đã thành niên. Tuy nhiên, tuỳ từng độ tuổi khác nhau, lao động chưa thành niên có thể lực (biểu hiện bằng chiều cao, cân nặng, sức bền, sức dai) ở mức độ nhất định khi so sánh với lao động thành niên. Họ không thể đáp ứng được yêu cầu của mọi công việc như lao động thành niên nên nếu làm việc quá sức hoặc các công việc có tính nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm sẽ có thể tác động tiêu cực đến quá trình phát triển thể chất của họ, làm hạn chế khả năng phát triển của người dưới 18 tuổi.

- Thứ ba, về trí lực, lao động chưa thành niên chưa tích lũy đầy đủ về nhận thức nên còn có những hạn chế trong nhận diện và điều khiển hành vi. Đồng thời, đây cũng là độ tuổi thường có những biểu hiện về mặt tâm lí khá phức tạp, chưa có sự định hình về nhân cách, dễ thay đổi và chịu sự an hưởng, tác động của môi trường sống và làm việc. Đối tượng này còn phải đảm bảo yêu cầu vừa lao động, vừa học tập tích lũy kiến thức, hoàn thiện nhân cách. Việc bố trí thời gian lao động cần đặt trong mối tương quan đảm bảo quyền học tập. Bên cạnh đó, việc sử dụng lao động làm công việc với môi trường thiếu lành mạnh cùng các ngành nghề nguy hiểm, độc hại sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển trí lực và nhân cách của họ. 

Các công việc được và không được sử dụng người lao động chưa thành niên

Đối với người lao động từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi

Người lao động trong nhóm này được thực hiện tất cả các công việc bình thường trừ các công việc theo khoản 1 điều 147 và các công việc tại nơi làm việc bị cấm tại Khoản 2 Điều 147 Bộ luật lao động năm 2019:

- Mang, vác, nâng các vật nặng vượt quá thể trạng của người chưa thành niên;

- Sản xuất, kinh doanh cồn, rượu, bia, thuốc lá, chất tác động đến tinh thần hoặc chất gây nghiện khác;

- Sản xuất, sử dụng hoặc vận chuyển hóa chất, khí gas, chất nổ;

- Bảo trì, bảo dưỡng thiết bị, máy móc;

- Phá dỡ các công trình xây dựng;

- Nấu, thổi, đúc, cán, dập, hàn kim loại;

- Lặn biển, đánh bắt thủy, hải sản xa bờ;

- Công việc khác gây tổn hại đến sự phát triển thể lực, trí lực, nhân cách của người chưa thành niên. Các công việc này được quy định cụ thể tại phụ lục III của Thông tư số 09/2020/TT-BLĐTBXH của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội ngày 12/11/2020.

Các công việc bị cấm đối với người lao động từ đủ 13 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi tại các địa điểm:

- Dưới nước, dưới lòng đất, trong hang động, trong đường hầm

- Công trường xây dựng

- Cơ sở giết mổ gia súc

- Sòng bạc, quán bar, vũ trường, phòng hát karaoke, khách sạn, nhà nghỉ, cơ sở tắm hơi, cơ sở xoa bóp; điểm kinh doanh xổ số, dịch vụ trò chơi điện tử

- Nơi làm việc khác gây tổn hại đến sự phát triển thể lực, trí lực, nhân cách của người chưa thành niên.

Đối với người lao động từ đủ 13 tuổi đến chưa đủ 15 tuổi

Người lao động trong nhóm tuổi này chỉ được thực hiện các công việc nhẹ được nêu trong phụ lục II tại Thông tư số 09/2020/TT-BLĐTBXH của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, trong đó điển hình có các công việc như:

- Biểu diễn nghệ thuật.

- Vận động viên thể thao.

- Lập trình phần mềm.

- Một số nghề truyền thống: chấm men gốm; cưa vỏ trai;…

- Một số nghề thủ công mỹ nghệ: thêu ren; mộc mỹ nghệ; làm lược sừng; làm tranh dân gian (tranh Đông Hồ, tranh Hàng Trống…);…

- Đan lát, làm các đồ gia dụng, đồ thủ công mỹ nghệ từ nguyên liệu tự nhiên như: mây, tre, nứa, dừa, chuối, bèo lục bình, đay, cói, quế, guột, đót, lá nón.

- Gói nem, gói kẹo, gói bánh (trừ việc vận hành hoặc sử dụng các máy, thiết bị, dụng cụ đóng gói).

- Nuôi tằm.

- Làm cỏ vườn rau sạch; thu hoạch rau, củ, quả sạch theo mùa.

- Chăn thả gia súc tại nông trại.

- Phụ gỡ lưới cá, đan lưới cá, phơi khô thủy sản.

- Cắt chỉ, đơm nút, thùa khuyết, đóng gói vào hộp các sản phẩm dệt thủ công.

Đồng thời, nơi làm việc của nhóm người lao động này cũng không được là: Mang, vác, nâng các vật nặng vượt quá thể trạng của người chưa thành niên; Sản xuất, kinh doanh cồn, rượu, bia, thuốc lá, chất tác động đến tinh thần hoặc chất gây nghiện khác; Sản xuất, sử dụng hoặc vận chuyển hóa chất, khí gas, chất nổ; Bảo trì, bảo dưỡng thiết bị, máy móc; và những nơi làm việc thuộc phụ lục IV Thông tư số số 09/2020/TT-BLĐTBXH.

Đối với người lao động dưới 13 tuổi

Nhóm người lao động này cũng chỉ được tham gia vào những công việc nhất định theo quy định tại khoản 3 điều 145 Bộ luật lao động năm 2019. Đó là các công việc nghệ thuật, thể dục, thể thao nhưng không làm tổn hại đến sự phát triển thể lực, trí lực, nhân cách của người chưa đủ 13 tuổi.

Có thể nói, các công việc mà người lao động chưa thành niên được phép thực hiện phải là những công việc đảm bảo cho sự phát triển cả về thể chất lẫn tinh thần. Các công việc này không phải là các công việc độc hại, nguy hiểm bởi sức khỏe của người chưa thành niên, đặc biệt là trẻ em, không chịu nổi mức độc hại và nguy hiểm từ mức vừa đến cao. Đồng thời, các công việc này cũng phải đảm bảo sự phát triển về trí tuệ, tinh thần của người lao động chưa thành niên do đây là nhóm người đặc biệt, dễ chịu tổn thương, đặc biệt tổn thương về tinh thần và ảnh hưởng xấu đến trí tuệ rất khó để khắc phục khi trưởng thành.

Nguyên tắc sử dụng lao động chưa thành niên

Theo Điều 144 Bộ luật lao động năm 2019, có 04 nguyên tắc sử dụng lao động chưa thành niên mà người sử dụng lao động phải tuân thủ và thực hiện.

Lao động chưa thành niên chỉ được làm công việc phù hợp với sức khỏe để bảo đảm sự phát triển thể lực, trí lực, nhân cách

Người lao động chưa thành niên là người dưới 18 tuổi. Người dưới 18, trong đó có trẻ em (người dưới 16 tuổi) là nhóm người đang trong quá trình phát triển về thể chất, tinh thần, trí lực. Trong quãng thời gian 18 năm đầu đời, tất cả các yếu tố xã hội tác động đến người dưới 18 tuổi đều có thể làm thay đổi suy nghĩ, tính cách, nhân cách, khả năng của con người. Đồng thời, quãng thời gian dưới 18 tuổi được cho là quãng thời gian phù hợp để học tập, vui chơi chứ không phải là làm việc. Do đó, người sử dụng lao động khi sử dụng người lao động chưa thành niên thì chỉ được sắp xếp các công việc phù hợp với khả năng và lứa tuổi của người lao động, tức các công việc nhẹ, có sự linh hoạt về thời gian, thời giờ làm việc không quá lớn, không đòi hỏi làm thêm giờ, làm việc vào ban đêm.

Người sử dụng lao động khi sử dụng lao động chưa thành niên có trách nhiệm quan tâm chăm sóc người lao động về các mặt lao động, sức khỏe, học tập trong quá trình lao động

Một trong những trách nhiệm quan trọng nhất của người sử dụng lao động là trách nhiệm quản lý, điều hành người lao động tại nơi làm việc. Cũng chính vì vậy, người sử dụng lao động phải nắm bắt được người lao động chưa thành niên làm việc trong điều kiện, môi trường như thế nào, thời giờ làm việc ra sao. Người sử dụng lao động khi tuyển dụng lao động chưa thành niên cũng nắm rõ tính chất đặc thù của nhóm lao động này, nên ngoài việc phải theo dõi tại nơi làm việc, người sử dụng lao động cũng phải chú ý đến các hoạt động được ưu tiên đầu tiên đối với nhóm người ở độ tuổi này, đó là học tập. Vì vậy, người sử dụng lao động “chăm sóc” người lao động chưa thành niên ở đây là bố trí cho người lao động thực hiện công việc trong môi trường, điều kiện an toàn, bổ ích, giảm bớt áp lực, thời giờ, đảm bảo người lao động có đủ thời gian và sức khỏe để vừa lao động vừa học tập.

Khi sử dụng lao động chưa thành niên, người sử dụng lao động phải có sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ; lập sổ theo dõi riêng, ghi đầy đủ họ tên, ngày tháng năm sinh, công việc đang làm, kết quả những lần kiểm tra sức khỏe định kỳ và xuất trình khi cơ quan nhà nước có thẩm quyền yêu cầu.

Đây cũng là một điều kiện khi giao kết hợp đồng lao động với người lao động chưa thành niên. Với bất kỳ hợp đồng lao động nào giữa người lao động chưa thành niên và người sử dụng lao động đều phải có sự đồng ý của cha, mẹ (người đại diện theo pháp luật) hoặc người giám hộ, nếu không có cha, mẹ. Sự đồng ý này thể hiện ở các mức độ khác nhau đối với từng độ tuổi của người lao động chưa thành niên.

a. Đối với người lao động từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi, khi giao kết hợp đồng với người sử dụng lao động thì phải có sự đồng ý bằng văn bản của người đại diện hợp pháp hoặc người giám hộ, nếu không có người đại diện hợp pháp (Theo Điểm b Khoản 4 Điều 18 Bộ luật lao động số 45/2020/QH14 ngày 20/11/2019).

b. Đối với người lao động dưới 15 tuổi, khi giao kết hợp đồng với người sử dụng lao động phải có sự tham gia ký kết của người đại diện hợp pháp hoặc người giám hộ, nếu không có người đại diện hợp pháp (Theo Điểm c Khoản 4 Điều 18 Bộ luật lao động số 45/2020/QH14 ngày 20/11/2019).

Nguyên nhân của việc có sự can thiệp ý chí của cha, mẹ, người giám hộ vì người lao động chưa có đầy đủ năng lực hành vi dân sự, chưa thể hoàn toàn tự mình tham gia vào quan hệ pháp luật. Đồng thời, người chưa đủ 18 tuổi chưa phát triển hoàn toàn về trí lực cũng như chưa có đủ hiểu biết về quyền và lợi ích của mình khi giao kết hợp đồng lao động nên để tránh người sử dụng lao động lợi dụng người lao động chưa thành niên, bóc lột người lao động chưa thành niên thông qua hợp đồng lao động, người đại diện hợp pháp của người lao động chưa thành niên phải xem xét và thể hiện ý chí của mình.

Sau khi giao kết hợp đồng, lập sổ theo dõi riêng, ghi đầy đủ họ tên, ngày tháng năm sinh, công việc đang làm, kết quả những lần kiểm tra sức khỏe định kỳ và xuất trình khi cơ quan nhà nước có thẩm quyền yêu cầu. Đây là hoạt động thể hiện sự minh bạch trong quản lý người lao động, để cơ quan Nhà nước có thể thuận tiện giám sát, tránh trường hợp người sử dụng lao động bạo hành, bóc lột, cưỡng bức lao động đối với người lao động chưa thành niên. Đồng thời, các hoạt động theo dõi này cũng giúp cha, mẹ (người đại diện theo pháp luật) hoặc người giám hộ nắm rõ tình hình lao động của người lao động chưa thành niên.

Người sử dụng lao động phải tạo cơ hội để lao động chưa thành niên được học văn hóa, giáo dục nghề nghiệp, đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề.

Như đã nêu trên, hoạt động được ưu tiên cho người dưới 18 tuổi không phải là lao động mà là học tập. Người lao động chưa thành niên phải được người sử dụng lao động tạo các điều kiện tối thiểu về thời gian làm việc, mức độ công việc để đảm bảo học văn hóa theo chương trình phổ thông, giáo dục nghề nghiệp. Ngoài ra, người sử dụng lao động có cũng trách nhiệm bồi dưỡng, nâng cao trình độ người lao động, đặc biệt là người lao động chưa thành niên, vì đây là nhóm người chưa có nhiều kinh nghiệm cuộc sống cũng như chưa được đào tạo, bồi dưỡng nhiều về kỹ năng nghề đồng thời lại ở độ tuổi học hỏi, dễ đào tạo, dễ tiếp thu. Đây là hoạt động không chỉ giúp phát triển chất lượng lao động cho người sử dụng lao động mà còn phát triển chất lượng nguồn nhân lực lao động cho thị trường lao động.

Như vậy, Bộ luật lao động số 45/2019/QH14 ngày 20/11/2019 có các quy định rất rõ ràng về các nguyên tắc mà người sử dụng lao động phải tuân thủ và thực hiện khi sử dụng lao động chưa thành niên, nhằm đảm bảo người lao động chưa thành niên được phát triển tốt nhất trong môi trường làm việc và học tập.