Bồi thường thiệt hại trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết?

1.Căn cứ pháp lý

Trong tình thế cấp thiết, các chủ thể được phép gây thiệt hại hại nhỏ để ngăn chặn thiệt hại lớn hơn có thể xảy ra. Theo đó, chủ thể không phải chịu trách nhiệm dân sự về hành vi gây thiệt hại của mình. Tuy nhiên, trong một số trường hợp dù trong tình thế cấp thiết, chủ thể gây thiệt hại vẫn phải bồi thường. Trường hợp này được quy định tại Điều 595 Bộ luật Dân sự năm 2015, cụ thể:

“Điều 595. Bồi thường thiệt hại trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết
1. Trường hợp thiệt hại xảy ra do vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết thì người gây thiệt hại phải bồi thường phần thiệt hại xảy ra do vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết cho người bị thiệt hại.
2. Người đã gây ra tình thế cấp thiết dẫn đến thiệt hại xảy ra thì phải bồi thường cho người bị thiệt hại”

2.Nội dung

Mặc dù BLDS không quy định về khái niệm tình thế cấp thiết, nhưng tại khoản 1 Điều 23 Bộ luật Hình sự năm 2015 có quy định: “Tình thế cấp thiết là tình thế của người vì muốn tránh gây thiệt hại cho quyền và lợi ích hợp pháp của mình, của người khác hoặc của lợi ích Nhà nước, của cơ quan, tổ chức mà không còn cách nào khác là phải gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn chặn”. Như vậy, gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phụ thuộc vào chủ thể gây thiệt hại ban đầu, tức thiệt hại gây ra cho chủ thể không có hành vi xâm phạm. Nguyên nhân dẫn đến việc chủ thể gây nên thiệt hại là sự tác động của các yếu tố khách quan như bão, lũ, động đất,…cũng có thể là những tình thế do con người tạo ra. Thiệt hại xảy ra với chủ thể không liên quan đến việc tạo ra tình thế cấp thiết đó. Đây là điểm khác biệt lớn nhất giữa gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết và gây thiệt hại do phòng vệ chính đáng. 
Theo quy định chung, hành vi gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không bị coi là vi phạm pháp luật, chủ thể gây thiệt hại không có lỗi. Theo đó, để được xem là gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết và không phải bồi thường thiệt hại thì hành vi chủ thể gây thiệt hại phải đáp ứng các điều kiện sau:
-Một là, có một nguy cơ trên thực tế đang đe dọa cho lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. Tình thế cấp thiết xảy ra chỉ có nguy cơ gây nên thiệt hại, chứ trên thực tế thiệt hại vẫn chưa xảy ra. Nguy cơ gây thiệt hại có thể xuất phát từ tự nhiên như bão, lũ, dịch bệnh,…hoặc từ hành vi trái pháp luật của con người. Do đó, người gây thiệt hại nhằm ngăn chặn thiệt hại lớn hơn có thể xảy ra cần cân nhắc kỹ lưỡng xem nguy cơ đó có thể gây thiệt hại hay không, và nếu có thì thiệt hại đó đã xảy ra hay chưa.
-Hai là, nguy cơ phải đang tồn tại trên thực tế, đã bắt đầu, đang diễn ra và chưa kết thúc. Nếu nguy cơ chưa bắt đầu, hoặc đã kết thúc thì không làm phát sinh tình thế cấp thiết và người gây thiệt hại phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình.
-Ba là, việc gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết là biện pháp tối ưu nhất để ngăn chặn thiệt hại lớn hơn xảy ra. Điều này nhằm khẳng định tính cấp thiết của hành vi gây thiệt hại. Khi xảy ra một nguy cơ trên thực tế, đe dọa đến quyền và lợi ích hợp pháp cần phải bảo vệ mà không còn cách nào khác có thể ngăn cản. Lúc này, việc gây thiệt hại cho một chủ thể khác, không phải chủ thể gây nên tình thế cấp thiết, là biện pháp tối ưu nhất, thì chủ thể được quyền áp dụng các biện pháp ngăn chặn.
-Bốn là, thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn thiệt hại có nguy cơ xảy ra. Mục đích của gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết là ngăn chặn thiệt hại lớn hơn có thể xảy ra. Do đó, thiệt hại gây ra để áp dụng biện pháp ngăn chặn trong tình thế cấp thiết buộc phải nhỏ hơn thiệt hại có nguy cơ xảy ra là điều đương nhiên. Điều này đòi hỏi bản thân người gây thiệt hại phải cân nhắc, tính toán xem giữa thiệt hại mà bản thân gây ra và thiệt hại xảy ra trong tình thế cấp thiết cái nào lớn hơn. 
-Năm là, lợi ích đang bị nguy cơ đe dọa gây thiệt hại phải là những lợi ích hợp pháp. được pháp luật bảo vệ. Đó là những lợi ích của Nhà nước, cộng đồng và các chủ thể trong xã hội. Điều đó đồng nghĩa với việc gây thiệt hại để bảo vệ lợi ích không hợp pháp không được Nhà nước công nhận, và không được xem là tình thế cấp thiết.
Như vậy, việc gây thiệt hại không đảm bảo các điều kiện trên thì không được xem là gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết. Trong đó, phổ biến nhất là vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết. Trên thực tế, chủ thể có thể đáp ứng gần như toàn bộ điều kiện trên, nhưng thiệt hại gây ra lại lớn hơn thiệt hại có nguy cơ xảy ra thì vẫn phải chịu trách nhiệm bồi thường. Tức người gây thiệt hại sai lầm trong việc đánh giá giữa hậu quả của nguy cơ đe dọa với thiệt hại sẽ xảy ra, dẫn đến việc gây một thiệt hại lớn hơn. Theo đó, người gây thiệt hại phải bồi thường phần thiệt hại xảy ra do vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết. Theo đó, lỗi của người gây thiệt hại được xác định theo phần vượt quá đó, và họ phải bồi thường trong phạm vi phần vượt quá đó. Quy định như vậy nhằm ràng buộc trách nhiệm của bên gây thiệt hại trong việc nắm bắt rõ tình hình để ứng xử sao cho phù hợp. Bên cạnh đó còn hạn chế việc các chủ thể lợi dụng quy định về tình thế cấp thiết mà cố tình gây thiệt hại cho một chủ thể khác.
Như đã trình bày ở trên, nguyên nhân dẫn đến nguy cơ gây thiệt hại có thể là do sự tác động của tự nhiên, nhưng cũng có thể do hành vi trái pháp luật của con người. Theo đó, nếu nguyên nhân xuất phát từ hành vi của con người thì người gây ra tình thế cấp thiết dẫn đến thiệt hại xảy ra, thì phải bồi thường thiệt hại cho người bị hại. Mặc dù bản thân họ không phải là người trực tiếp gây nên thiệt hại, nhưng chính họ là người gây nên nguy cơ dẫn đến thiệt hại, người gây thiệt hại chỉ thực hiện hành vi ngăn chặn thiệt hại lớn hơn, do đó, họ phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho người bị hại. Còn đối với tình thế cấp thiết xuất phát từ tự nhiên thì không làm phát sinh trách nhiệm bồi thường của chủ thể nào, bởi đây là rủi ro mà bất kỳ ai cũng có thể phải gánh chịu.

 Xem thêm: Tổng hợp các bài viết hỏi đáp Luật Dân sự

Luật Hoàng Anh