Căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ là gì?

Nghĩa vụ là việc mà theo đó, một hoặc nhiều chủ thể (sau đây gọi chung là bên có nghĩa vụ) phải chuyển giao vật, chuyển giao quyền, trả tiền hoặc giấy tờ có giá, thực hiện công việc hoặc không được thực hiện công việc nhất định vì lợi ích của một hoặc nhiều chủ thể khác (sau đây gọi chung là bên có quyền). Quan hệ nghĩa vụ chỉ phát sinh dựa trên những căn cứ nhất định theo quy định của pháp luật. Điều 275 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định về các căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ như sau:

“Điều 275. Căn cứ phát sinh nghĩa vụ
Nghĩa vụ phát sinh từ căn cứ sau đây:
1. Hợp đồng.
2. Hành vi pháp lý đơn phương.
3. Thực hiện công việc không có ủy quyền.
4. Chiếm hữu, sử dụng tài sản hoặc được lợi về tài sản không có căn cứ pháp luật.
5. Gây thiệt hại do hành vi trái pháp luật.
6. Căn cứ khác do pháp luật quy định”

Căn cứ phát sinh quan hệ nghĩa vụ được hiểu là các quy định của pháp luật , tạo cơ sở để xác định khi nào thì xuất hiện nghĩa vụ dân sự. Từ quy định trên, có thể thấy nghĩa vụ được xác lập dựa trên 05 căn cứ cơ bản:

1.Hợp đồng

Hợp đồng là sự thỏa thuận của các bên qua đó làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự. Thông thường, trong quan hệ hợp đồng quyền và nghĩa vụ của các bên có tính đối xứng nhau, quyền của bên này tương đương với nghĩa vụ của bên kia và ngược lại. Nghĩa vụ dân sự phát sinh tại thời điểm hợp đồng có hiệu lực. Điều đó đồng nghĩa với việc chỉ khi hợp đồng có hiệu lực mới làm phát sinh quan hệ nghĩa vụ giữa các bên. Trong trường hợp, nếu hợp đồng bị vô hiệu thì tức là hợp đồng không có hiệu lực pháp luật, nên không được coi là căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ của các bên. Trên thực tế, khi hợp đồng vô hiệu các bên có nghĩa vụ hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Tuy nhiên, nghĩa vụ hoàn trả này là nghĩa vụ phát sinh từ quy định của pháp luật về giải quyết hậu quả của hợp đồng vô hiệu, hoàn toàn không phải là sự thỏa thuận của các bên. Do đó, đây không được xem là nghĩa vụ phát sinh từ hợp đồng.

2.Hành vi pháp lý đơn phương

Hành vi pháp lý đơn phương là hành vi thể hiện ý chí của một bên chủ thể, qua đó làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. Đây là một quan hệ dân sự thể hiện ý chí của một bên chủ thể, do đó nó có làm phát sinh nghĩa vụ dân sự hay không còn phụ thuộc vào ý chí tiếp nhận của những chủ thể khác. Như vậy, chỉ khi có chủ thể khác tiếp nhận và thực hiện yêu cầu từ chủ thể thực hiện yêu cầu, thì hành vi pháp lý đơn phương mới là căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ dân sự

3.Thực hiện công việc không có ủy quyền

Thực hiện công việc không có ủy quyền là việc một người không có nghĩa vụ thực hiện công việc nhưng đã tự nguyện thực hiện công việc đó vì lợi ích của người khác, khi người có công việc được thực hiện không biết hoặc biết mà không phản đối. Thực hiện công việc không có ủy quyền làm phát sinh nghĩa vụ cho cả người thực hiện công việc và người có công việc được thực hiện. Người thực hiện công việc phải thực hiện các nghĩa vụ như: thực hiện công việc phù hợp với mong muốn của người có công việc được thực hiện; thực hiện công việc phù hợp với khả năng, điều kiện của mình,… Người có công việc được thực hiện có nghĩa vụ thanh toán chi phí thực hiện công việc và tiền thù lao cho người thực hiện công việc thay mình,…Tuy nhiên nếu người đã thực hiện công việc không yêu cầu thanh toán các khoản chi phí, thù lao thì sẽ không làm phát sinh nghĩa vụ của người có công việc được thực hiện.

4.Chiếm hữu, sử dụng tài sản hoặc được lợi từ tài sản mà không có căn cứ pháp luật

Chiếm hữu, sử dụng, được lợi từ tài sản không có căn cứ pháp luật có thể hiểu là việc chiếm hữu, sử dụng, được lợi từ tài sản mà không có cơ sở chứng minh mình là là người có quyền với tài sản, việc nắm giữ, khai thác tài sản đó là không hợp pháp. Pháp luật chỉ thừa nhận và bảo vệ cho việc chiếm hữu, sử dụng, được lợi từ tài sản nếu người đó là chủ sở hữu của tài sản đó, hoặc là người được pháp luật chuyển giao quyền. Vì vậy, đối với trường hợp chiếm hữu, sử dụng, được lợi từ tài sản mà không có căn pháp luật sẽ làm phát sinh nghĩa vụ dân sự của họ đối với chủ sở hữu tài sản hợp pháp, bao gồm: nghĩa vụ hoàn trả lại tài sản, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại. 

5.Gây thiệt hại do hành vi trái pháp luật

Gây thiệt do hành vi trái pháp luật là việc một người bằng hành vi của mình xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản của người khác. Đây là căn cứ làm phát sinh nghĩa vụ dân sự của người gây thiệt hại, cụ thể là trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Điều kiện làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại là: có thiệt hại thực tế xảy ra và thiệt hại đó hoàn toàn do lỗi của một bên gây ra. Quan hệ bồi thường thiệt hại là một nghĩa vụ dân sự vì có sự dịch chuyển lợi ích từ chủ thể này sang chủ thể khá, mà lợi ích đó được xác định dưới dạng một khoản vật chất là tiền hoặc vật chất khác. Quan hệ bồi thường là một dạng của trách nhiệm pháp lý nói chung, do đó trách nhiệm bồi thường được đảm bảo thực hiện bằng các biện pháp cưỡng chế của Nhà nước.

6.Các căn cứ khác

Ngoài các căn cứ cụ thể trên pháp luật còn quy định nghĩa vụ dân sự được phát sinh từ những căn cứ khác, tùy vào từng trường hợp nhất định. Ví dụ: nghĩa vụ phát sinh từ một quyết định của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.

 Xem thêm: Tổng hợp các bài viết hỏi đáp Luật Dân sự

Luật Hoàng Anh