Trường hợp nào sử dụng quyền liên quan không phải xin phép, không phải trả tiền bản quyền?

Công ước Rome - Công ước quốc tế bảo hộ người biểu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm, tổ chức phát sóng làm tại Rome ngày 26/10/1961. Công ước quy trong những trường hợp nhất định quốc gia thành viên có quyền quy định sử dụng cá nhân; sử dụng các trích dẫn ngắn nhằm mục đích đưa tin thời sự; ghi âm tạm thời do một tổ chức phát sóng thực hiện bằng các phương tiện riêng phục vụ buổi phát sóng của chính họ; sử dụng chỉ nhằm mục đích nghiên cứu và giảng dạy… không nhằm mục đích kinh doanh và không xâm hại tới việc khai thác bình thường cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng và không gây phương hại đến quyền của người biểu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình, tổ chức phát sóng thì việc sử dụng đó không phải xin phép, không phải trả tiền nhuận bút, thù lao. Vậy pháp luật sở hữu trí tuệ Việt Nam có quy định thế nào về các trường hợp nào sử dụng quyền liên quan không phải xin phép, không phải trả tiền bản quyền? Hãy cùng Luật Hoàng Anh tìm hiểu qua nội dung bài viết dưới đây. 

Căn cứ pháp lý

- Luật Sở hữu trí tuệ số 50/2005/QH11 ngày 29 tháng 11 năm 2005 (Luật Sở hữu trí tuệ 2005);

- Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ ngày 19 tháng 6 năm 2009 (Luật Sở hữu trí tuệ 2009);

- Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ ngày 16 tháng 6 năm 2022 (Luật Sở hữu trí tuệ 2022);

- Nghị định số 17/2023/NĐ-CP ngày 26 tháng 4 năm 2023 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành luật sở hữu trí tuệ về quyền tác giả, quyền liên quan.

Quyền liên quan là gì?

Căn cứ Khoản 3 Điều 4 Luật sở hữu trí tuệ 2005 dược sửa đổi, bổ sung tại khoản 2 Điều 1 Luật Sở hữu trí tuệ 2009 quy định như: “Quyền liên quan là quyền của tổ chức, cá nhân trong quá trình truyền tải tác phẩm đến công chúng thông qua các cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng, tín hiệu vệ tinh mang chương trình được mã hóa.”

Như vậy Quyền liên quan được hiểu bao gồm ba loại quyền: quyền của người biểu diễn đối với chương trình biểu diễn của họ; quyền của nhà sản xuất bản ghi âm đối với bản ghi âm của họ (theo pháp luật Việt Nam thì cả bản ghi hình); quyền của tổ chức phát sóng đối với các chương trình phát sóng của họ. Người biểu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm và tổ chức phát sóng được hưởng quyền vì họ là những người có công giúp cho tác phẩm của tác giả được truyền bá tới công chúng, hay nói cách khác tuy không là tác giả của tác phẩm nhưng họ chính là cầu nối giữa tác giả và công chủng, nhờ có họ mà công chúng được tiếp cận với tác phẩm, vì thế mà họ cũng có các quyền nhất định.

Đặc điểm của quyền liên quan

- Thứ nhất, Quyền liên quan là quyền phái sinh, nó được hình thành dựa trên việc sử dụng tác phẩm gốc, hay khi quyền tác giả được sử dụng nó sẽ làm hoặc có thể làm phát sinh quyền liên quan.

Ví dụ: nhạc sĩ viết ra ca khúc và cho phép ca sĩ thể hiện tác phẩm của mình, khi ca sĩ hát bài hát đó (sử dụng tác phẩm) thì ca sĩ đã giúp nhạc sĩ đưa bài hát tới người nghe, ca sĩ với công lao này cũng có quyền bảo vệ cho sự trình diễn của mình. Tuy nhiên người ca sĩ có quyền liên quan phải tôn trọng quyền tác của nhạc sĩ sáng tác, và việc bảo hộ quyền liên quan không được gây cản trở việc bảo hộ quyền tác giả.

- Thứ hai,  các tác phẩm trình diễn của người biểu diễn, các bản ghi âm, ghi hình của tổ chức sản xuất ra chúng và các chương trình phát sóng của các tổ chức phát thanh truyền hình phải là các tác phẩm gốc. Tính nguyên gốc của tác phẩm được thể hiện ở hai khía cạnh: Khía cạnh thứ nhất là các sản phẩm hay "tác phẩm" đó phải thể hiện sự sáng tạo, độc đáo, phản ánh rõ nét dấu ấn riêng của chủ thể uyền liên quan. Sáng tạo, độc đáo là ở khía cạnh thể hiện chứ không phải làm sai lệch tác phẩm gốc của tác giả. Khía cạnh thứ hai, quyền liên quan chỉ phát sinh đối với các đối tượng được tạo ra lần đầu. Đặc điểm này đặc biệt được nhấn mạnh đối với các bản ghi âm và các chương trình phát sóng.

- Thứ ba, là sự hạn chế về thời gian bảo hộ ngay cả với quyền nhân thân. Đây là đặc điểm riêng biệt của quyền liên quan trong tương quan so sánh với các quyền sở hữu trí tuệ khác. Bởi lẽ sự hạn chế về thời hạn bảo hộ đối với các đối tượng sở hữu trí tuệ là rõ ràng và không cần bàn cãi vì cần có sự cân bằng giữa lợi ích của chủ sở hữu quyền và lợi ích của cộng đồng. Tuy nhiên, sự giới hạn đó thông thường chỉ là sự giới hạn về các quyền tài sản, còn các quyền nhân thân thường là vô thời hạn. Trong khi đó, quyền nhân thân của chủ thể quyền liên quan chỉ có thể được báo hộ và bảo hộ được khi bàn định hình còn tồn tại, nếu bản định hình không còn nữa thì không có cơ sở để bảo vệ quyền. Vì vậy, việc bảo vệ quyền nhân thân gắn liền vưới sự tồn tại của accs bản định hình chứa đối tượng bảo hộ.

- Thứ tư, mặc dù là quyền phải sinh nhưng quyền liên quan là một loại quyền sở hữu trí tuệ độc lập. Như trên đã trình bày, cơ sở hình thành quyền liên quan chính là việc sử dụng tác phẩm có bản quyền. Vì thế việc bảo hộ quyền liên quan không cho phép bất kì sự cản trở nào làm ảnh hưởng đến quyền tác giả, hay bảo hộ quyền liên quan luôn phải xem xét trong mối quan hệ với quyền tác giả để không gây phương hại đến quyền tác giả, không thể bảo hộ quyền liên quan nếu có sự xâm phạm quyền tác giả.

Đối tượng được bảo hộ quyền liên quan

Nếu như đối tượng bảo hộ của Quyền tác giả là các tác phẩm văn học nghệ thuật thì đối tượng bảo hộ của Quyền liên quan là các chương trình biểu diễn (của người biểu diễn), các chương trình ghi âm (của nhà sản xuất bản ghi âm) và các chương trình phát sóng (của các tổ chức phát sóng). Các chương trình biểu diễn, chương trình ghi âm, chương trình phát sóng đó muốn được bảo hộ thông thưởng sẽ phải thỏa mãn một số điều kiện nhất định do pháp luật quốc gia hoặc quốc tế quy định.

Điều 17 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 quy định như sau:

- Cuộc biểu diễn được bảo hộ nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây:

+ Cuộc biểu diễn do công dân Việt Nam thực hiện tại Việt Nam hoặc nước ngoài,

+ Cuộc biểu diễn do người nước ngoài thực hiện tại Vệp Nam

+ Cuộc biểu diễn được định hình trên bản ghi âm, ghi hình được bảo hộ theo quy định tại Điều 30 của Luật sở hữu trí tuệ

+ Cuộc biểu diễn chưa được định hình trên bản ghi âm, ghi hình mà đã phát sóng được bảo hộ theo quy định tại Điều 31 của Luật sở hữu trí tuệ;

+ Cuộc biểu diễn được bảo hộ theo Điều ước quốc tế mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên.

- Bản ghi âm, ghi hình được bảo hộ nếu thuộc một trong các trường hợp sau:

+ Bản ghi âm, ghi hình của nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình có quốc tịch Việt Nam

+ Bản ghi âm, ghi hình của nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình được bảo hộ theo ĐƯQT mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên.

- Chương trình phát sóng, tín hiệu về tính mạng chương trình được mà hoa được bảo hộ nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây: + Chương trình phát sóng, tín hiệu vệ tinh mang chương trình được mã hoá của tổ chức phát sóng có quốc tịch Việt Nam

+ Chương trình phát sóng, tín hiệu vệ tinh mang chương trình được mã hoá của tổ chức phát sóng được bảo hộ theo Điều ước quốc tế mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên

Tuy nhiên, các cuộc biểu diễn, bản ghi âm, chương trình phát sóng... chỉ được bảo hộ khi không gây phương hại đến quyền tác giả điều này thể hiện rõ quyền liên quan là một quyền phái sinh của quyền tác giả.

Chủ thể quyền liên quan

Các tổ chức, cá nhân được bảo hộ quyền liên quan nêu trên hay còn được gọi là chủ thể quyền liên quan bao gồm:

- Thứ nhất, Người biểu diễn: là các diễn viên, ca sĩ, nhạc công, vũ công và những  khác trình bày tác phẩm văn học, nghệ thuật;

- Thứ hai, Tổ chức, cá nhân sử dụng thời gian, đầu tư tài chính và cơ sở vật chất – kỹ thuật của mình để thực hiện cuộc biểu diễn được xác định là chủ sở hữu cuộc biểu diễn;

- Thứ ba,  Nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình sử dụng thời gian, đầu tư tài chính và cơ sở vật chất - kỹ thuật của mình để sản xuất bản ghi âm, ghi hình là chủ sở hữu quyền đối với bản ghi âm, ghi hình đó, trừ trường hợp có thỏa thuận khác với bên liên quan;

- Thứ tư, Tổ chức phát sóng là chủ sở hữu quyền đối với chương trình phát sóng của mình, trừ trường hợp có thỏa thuận khác với bên liên quan. 

Tiền bản quyền là gì?

 Khoản 10a Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 được bổ sung tại điểm a khoản 1 Điều 1 Luật Sở hữu trí tuệ 2022 quy định: "Tiền bản quyền là khoản tiền trả cho việc sáng tạo hoặc chuyển giao quyền tác giả, quyền liên quan đối với tác phẩm, cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng, bao gồm cả tiền nhuận bút, tiền thù lao." Đây là một thuật ngữ mới được bổ sung tại Luật Sở hữu trí tuệ 2022. Khái niệm tiền bản quyền đã bao quát cả nhuận bút và thù lao bởi theo quy định thì tiền bản ngoài nhuận bút, thù lao còn bao gồm khoản tiền trả cho việc sáng tạo hoặc chuyển giao quyền tác giả, quyền liên quan đối với tác phẩm, cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng.

Trường hợp nào sử dụng quyền liên quan không phải xin phép, không phải trả tiền bản quyền?

Theo Khoản 1 Điều 32 Luật sở hữu trí tuệ 2005 được sửa đổi, bổ sung tại khoản 9 Điều 1 Luật Sơ hữu trí tuệ 2022 quy định các trường hợp sử dụng quyền liên quan không phải xin phép, không phải trả tiền bản quyền bao gồm:

Thứ nhất, Ghi âm, ghi hình trực tiếp một phần cuộc biểu diễn để giảng dạy không nhằm mục đích thương mại hoặc để đưa tin thời sự;

Thứ hai, Tự sao chép hoặc hỗ trợ người khuyết tật sao chép một phần cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng nhằm mục đích nghiên cứu khoa học, học tập của cá nhân và không nhằm mục đích thương mại;

Thứ ba, Sao chép hợp lý một phần cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng để giảng dạy trực tiếp của cá nhân và không nhằm mục đích thương mại, trừ trường hợp cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng này đã được công bố để giảng dạy. Căn cứ theo quy định tại Điều 31 Nghị định 17/2023/NĐ-CP thì để được coi là sao chép hợp lý trong trường hợp này cần đáp ứng các điều kiện sau đây: 

+  Việc sao chép phải bảo đảm chỉ sử dụng trong phạm vi buổi học của cơ sở giáo dục và chỉ người học, người dạy trong buổi học đó có thể tiếp cận đối với phần cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng được sao chép.

Trường hợp sử dụng trong đề thi, đáp án kiểm tra kiến thức, kỹ năng trong hệ thống giáo dục quốc dân thì có thể sử dụng theo mức độ cần thiết.

+ Việc sao chép không gây thiệt hại một cách bất hợp lý đến lợi ích hợp pháp của chủ sở hữu quyền liên quan.

+ Quy định này không áp dụng trong trường hợp cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng đã được công bố để giảng dạy.

Thứ tư, trích dẫn hợp lý nhằm mục đích đưa tin thời sự. Việc sử dụng các trích đoạn trong trừng hợp này chỉ nhằm mục đích thuần túy đưa tin. Khoản 2 Điều 32 Nghị định 17/2023/NĐ-CP của Chính phủ quy định việc trích dẫn hợp lý quy định tại khoản 1 Điều này phải đáp ứng đủ các điều kiện sau:

+ Phần trích dẫn chỉ nhằm mục đích giới thiệu, bình luận hoặc làm sáng tỏ vấn đề trong việc cung cấp thông tin;

+ Phần trích dẫn từ cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng không gây thiệt hại một cách bất hợp lý đến lợi ích hợp pháp của người biểu diễn, chủ sở hữu quyền liên quan của cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng được sử dụng để trích dẫn; phù hợp với tính chất, đặc điểm của cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng được sử dụng để trích dẫn.

Thứ năm, Tổ chức phát sóng tự làm bản sao tạm thời để phát sóng khi được hưởng quyền phát sóng. Điều 33 Nghị định 17/2023/NĐ-CP quy định: "Bản sao tạm thời quy định tại quy định này là bản định hình có thời hạn, do tổ chức phát sóng thực hiện bằng các phương tiện, thiết bị của mình, nhằm phục vụ cho buổi phát sóng ngay sau đó của chính tổ chức phát sóng. Trong trường hợp đặc biệt thì bản sao đó được lưu trữ tại trung tâm lưu trữ chính thức."

Có thể thấy, về nguyên tắc, việc sử dụng quyền liên quan phải được sự cho phép của chủ thể quyền. Tuy nhiên, trong những trường hợp nêu trên thì việc sử dụng không cần phải có sự cho phép và không phải trả tiền bản quyền. Các trường hợp này được miễn xin phép bởi sử dụng cho các mục đích được cho là chính đắng ví dụ như phục vụ cho giảng dạy, đưa tin... Tuy nhiên việc sử dụng quyền liên quan trong những trường hợp này vẫn phải bảo đảm không được làm ảnh hưởng đến việc khai thác bình thường buổi biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng và không gây phương hại đến quyền của người biếu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình, tổ chức phát sóng.

Xem thêm: Tổng hợp các bài viết của Luật sở hữu trí tuệ.

Luật Hoàng Anh